2021 жыл қыр астында тұр. Сарапшылар назары 2021 жылдың бюджетіне назар аудара бастады. Экономикадағы жағдай, үкіметтің болжамына сәйкес, келесі жылдың өзінде - ақ жақсара бастайды: ІЖӨ-нің нақты өсімі 2021 жылы 2,8%, 2022 жылы 3,7% және 2023 жылы 4,6%, инфляция 4-6% аралығында болады деп күтілуде.

2021 жылы қазақстандық бюджеттің кірісі шамамен 11,45 трлн теңге,  ал шығысы 14,05 трлн теңге деңгейінде болады.

Мұнай өндірісі 2021 жылы 86 миллион тонна, 2022 жылы 89,6 миллион тонна және 2023 жылы 100,8 миллион тонна деп болжануда. Сонымен бірге консервативті тәсілді ескере отырып, мұнай бағасы 2021-2023 жылдары барреліне 35 доллар деңгейінде белгіленді. Осыған орай республикалық бюджеттен ынтымақтастық зейнетақыларын, мемлекеттік базалық зейнетақы төлемдерін төлеуге Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферт жіберу ұсынылады.

Тиісінше тапшылық 2,6 трлн теңгені немесе ІЖӨ-нің 3,4% -ын құрайды. Қазақстан қайтадан жылдық шоғырландырылған бюджет тапшылығын ішкі жалпы өнімнің 3%-ынан асырады, дегенмен бұл көрсеткіш ЕАЭО елдерінің келісілген макроэкономикалық саясатында шекті көрсеткіш ретінде көрсетілген. 2020 жылы бұл қазақстандық көрсеткіш 3,5% құрады.

Шикізаттық емес тапшылық (мемлекеттік бюджеттің кірісі мұнай өндірумен байланысты емес, шығындарды алып тастағанда) 2021 жылы одан да жоғары - 6,96 трлн теңге болады.

Шикізаттық емес тапшылық пен жалпы тапшылық арасындағы айырмашылық шамамен 4,36 трлн теңгені құрайды, бұл шамамен барлық бюджеттік кірістердің 38,67% сәйкес келеді. Бұл айырмашылықты кірісті Ұлттық қор құрайтын мұнай-газ секторы жабады. 2021 жылы Ұлттық қордан мақсатты және кепілдендірілген трансферттер 3,7 трлн теңгені немесе республиканың барлық бюджеттік кірістерінің шамамен 32,8% құрайды.

Еске салайық, мұнай кірістеріне шикі мұнайға экспорттық кедендік баж салығы, мұнай секторындағы ұйымдардан алынатын тікелей салықтар және осы өндіруші саладағы ұйымдардың операцияларынан түскен басқа түсімдер кіреді. ETP мұнайдың ағымдағы бағасына байланысты және барлық басқа кірістерден айырмашылығы, ол тікелей бюджетке жіберіледі. Бұл баж бюджет кірістерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады: мысалы, 2019 жылы ол 1,153 трлн теңгені құрады. Ұлттық қордан трансферттерден басқа, бюджет бюджеттердің облыстардан алынуымен, сондай-ақ облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеттерінен трансферттермен толықтырылады.

Мұнай кірістеріне шикі мұнайға экспорттық кедендік баж салығы, мұнай секторындағы ұйымдардан алынатын тікелей салықтар және осы өндіруші саладағы ұйымдардың операцияларынан түскен басқа түсімдер кіреді. Мұнайдың ағымдағы бағасына байланысты және барлық басқа кірістерден айырмашылығы, ол тікелей бюджетке жіберіледі. Бұл баж бюджет кірістерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады: мысалы, 2019 жылы ол 1,153 трлн теңгені құрады.

Ұлттық қордан трансферттерден басқа, бюджет облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеттерінен трансферттермен толықтырылады.

Ал мұнай кірістеріне шикі мұнайға экспорттық кедендік баж салығы, мұнай секторындағы ұйымдардан алынатын тікелей салықтар және осы өндіруші саладағы ұйымдардың операцияларынан түскен басқа түсімдер кіреді. Мұнайдың ағымдағы бағасына байланысты және барлық басқа кірістерден айырмашылығы, ол тікелей бюджетке жіберіледі. Бұл баж бюджет кірістерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады: мысалы, 2019 жылы ол 1,153 трлн теңгені құрады.

Ұлттық қордан трансферттерден басқа, бюджет бюджеттердің облыстардан алынуымен, сондай-ақ облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеттерінен трансферттермен толықтырылады.

Шоғырландырылған кірісті бөлу Нұр-Сұлтан, Алматы, Атырау және Маңғыстау облыстарының бюджеттерінен бюджетті алып тастау көлемі барлығы 451 миллиард теңгеден асады. Шын мәнінде, республикалық бюджеттің донорлары - бұл қызмет көрсету саласы дамыған екі ірі қала және екі «мұнайлы» аймақ. Аймақтық бюджеттерден бөлінетін трансферттердің мөлшері 200 миллиард теңге болып белгіленді, үкімет оларды қай облыстардан алуға болатындығын анықтауы керек.

Бюджеттік кірістерінің жартысынан көбі 2021 жылы 6,64 трлн теңге жоспарланған салық түсімдерімен қамтамасыз етіледі. Үкіметтің жоспарларына сәйкес, қосымша құн салығы шамамен 3,1 трлн, корпоративтік табыс салығы - 1,86 трлн, ал кедендік төлемдер - 1,023 трлн.

Салықтық емес түсімдер айтарлықтай аз - 286,36 млрд. Мысалы мемлекеттік меншіктегі кірістер, яғни мемлекеттік кәсіпорындар мен компаниялардың кірісі - 243,9 млрд.

2021 жылы 6,64 трлн теңге жоспарланған салық түсімдерімен қамтамасыз етіледі. Үкіметтің жоспарларына сәйкес, қосымша құн салығы шамамен 3,1 трлн, корпоративтік табыс салығы - 1,86 трлн, ал кедендік төлемдер - 1,023 трлн теңге.

Салықтық емес түсімдер айтарлықтай аз - 286,36 млрд. Бұған, мысалы, мемлекеттік меншіктегі кірістер, яғни мемлекеттік кәсіпорындар мен компаниялардың кірісі - 243,9 млрд.

Әлеуметтік бағыт – білім, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек және әл-ауқат, мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістікті қамтитын әлеуметтік бюджеттің баптары 2021 жылы мемлекет үшін басымдық болып қала береді. Бұл санатқа бюджет шығыстарының жартысынан астамы - 7 триллион теңгеден астам қаражат келеді. Салыстыру үшін: 2020 жылы олар 6,66 трлн теңгені құраса, 2019 жылы 5,21 трлн. 2018 жылға дейін бюджеттің әлеуметтік шығыстары біркелкі өсті - орташа есеппен алғанда жылына 400 миллиардтан аспайды. 2019 жылдың өзінде өткен жылмен салыстырғанда әлеуметтік шығындар триллион теңгеге өсті - 4,274-тен 5,214 трлн-ға дейін. Негізінен, бұл шығыстар санаты мемлекеттік зейнетақы мен жәрдемақыны қамтитын «әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру» бюджеттік санаты есебінен өсуде - егер ол 2018 жылы 2,578 трлн болса, онда 2020 жылы ол 4 триллионнан асты.

2021 жылы бюджеттің әлеуметтік құрамдас бөлігінің қосымша салмағы (оған дәстүрлі түрде жәрдемақы төлемдері, білім беру және медициналық инфрақұрылымды қолдау кіреді) мұғалімдер мен медицина қызметкерлерінің жалақысының өсуі болып қала береді.

Әлеуметтік қызметтердің ставкасы бюджеттік шығыстардың кірістерге қарағанда тез өсуіне әкелді. Мысалы, 2019 жылы мұнай бағасының барреліне 60 доллардан жоғары қалпына келуі аясында нақты салықтық түсімдер 14% өсті. Бірақ бұл шығындардың 16,7% өсуін өтей алмады.

2021 жылы бюджет тапшылығын жабу үшін Қазақстан үкіметі Азия Даму Банкімен және Азия инфрақұрылымдық инвестициялар банкімен жалпы сомасы 1,57 миллиард еуроға (8 желтоқсандағы бағам бойынша шамамен 800,35 миллиард теңге) несие беру туралы келісімге келді. Бұл ақша «COVID-19 пандемиясы кезінде экономиканы қолдауға» арналған, ол республикалық бюджеттің тапшылығын кірістерді есепке ала отырып қаржыландыруға жұмсалады. Республикалық бюджет жобасына түсіндірме жазбада Қазақстан Республикасының үкіметі бюджет тапшылығын 2023 жылға қарай ЖІӨ-нің 2,1% -на дейін төмендетуді жоспарлап отырғаны айтылған. Шығындарды қысқарту бойынша нақты шаралар көрсетілмеген және олар қазірдің өзінде қабылданған, мысалы, форумдардан және кең ауқымды мерекелерден бас тарту туралы әлі де айтарлықтай нәтиже берген жоқ.

egemen.kz