"Балмұздақ, зейнетақы, көкжиек": кірме сөздерді қазақшаға аударған ғалым жайлы білесіз бе?
"Балмұздақ, зейнетақы, көкжиек": кірме сөздерді қазақшаға аударған ғалым жайлы білесіз бе?
Ғалым Ісләм Жарылғапов – балмұздақ, мерейтой, үлгерім, кемеңгер, өркениет сияқты қазақ тілінің қолданысына енген сөздердің авторы. Аудармашы қазақ тіліне 500-ден аса сөз қосқан. Жазушы Өтеш Қырғызбаевтың "Сөз зергері Ісләм Жарылғапов" кітабындағы ғалымның сөзжасам үлгілерін назарыңызға ұсынамыз.
Мәдениет, әдебиет, баспа ісі және журналистика
афоризм – нақылият аннотация – таныстырма антирубрика – қыңыршын воспоминание – естелік, есжазба высказывание – ұлағат вырезка – қиынды выдержка – үзім гонорар – қаламақы графоман – жазғақ деталь – тетік диктор – жарияшы договор – шарттаспа доктрина – қағидат духовой оркестр – деморкестр живопись – сырсурет заголовок – айшықтама издатель – баспагер изречение – нұрлығат изобретение – өнерлеме исследование – зерттеме источник – деректеуіш информационное сообщение – мәлімдеме хабар индукция – өрілгі интервью – тілдеспе ирония – әжуа критика – сыният критика – парақтама критик – парақтамашы комедия – күлдірме комментатор – аяншы концерт – сауық летописец – жылнамашы лектор – дәріскер лингвист – тілбілгір (тілгер) линия – сілем, жолақ мемуар – жадира мемуарист – жадирашы мудрословие – данасөз название – атамал надпись – бетжазба наставление – таным некролог – қазанама новелла – шертпе образ – тұлға оправа – ілдірік оркестр – ойнауыт отражение – сәулеңке памфлет – шақпал пегас – пырақ подписка – жазылым перевод – туындама переворот – төңкеріс принцип – басқағида, түптұрғы предисловие – беташар пристав – бегеуіл пролог – бетжабар процесс – ағым, барыс повесть – хикаяла подписка – жазылым подшивка – тігінді подписчик – жазылушы поэзия – жырзия постановщик – қойымпаз писун – жазбашы писака – жазақ практика – істемел публицистика – жаранғат псевдоним – лақапат режиссер – үйреткер рецензия – баға романтик – өртжүрек сарказм – кекетпе, кескілеме сатира – мысқыл стихотворение – тебіренбелеуіш стиль – үнүлгі слушатель – тыңдарман сноска – балағнама творение – туынды творец – өнерпаз творчество – өнерлік теория – милыамал уточнение – дәлелдеуіш фраза – сөзгін цитат – нақылият (афоризм) цитата – жүгінгі читальня – оқу үйі, оқу залы, оқухана читатель – оқырман шарж – әзіл эстетика – әдемиет эпиграф – айдарша юбилей – мерейтой юбиляр – мерекей юмор – сықақ
Ғылым-білім
археология – баяғия архитектура – күмбезие арифметика – сыйпырия аристократия – білгірбилігі астрономия – аспания альпинист – асқаршы альпинизм – асқаршылдық, асқарпаздық атом – зәре балкон – кебежай виртуоз – кемеңгер галактика – күншырақ, шырағият география – жержазия, жағырапия геология – кенше гений – кемеңгер геолог – кенгер горизонт – көкжиек геометрия – танабия гигиения – тазалия горшок – түбекей государство – мемлекет держава – дәулекет демократия – бұқара билігі, бұқарашылық диктант – жаджазу дизайнер – өрнекші диктовка – жатжазба дух – рухия догадливость – көрегендік естествознание – табиғат, жаратия, табиғатбілгілік живопись – сыршырай зависимость – тәуелділік законодательство – заңият зодчество – сәулет историография – табиғатия источниковедение – дерегие искусство – өнериет кавалер – еренгер клетка – үйкі, үйкін кодекс – заңиғат космос – ғарыш космология – әлемие космонавт – ғарышкер компас – құбылнама континент – жержаһан культура – мәдениет кухня – қазанжай литературоведение – әдебиетие материк – анажер материя – затия математика – есебие, есебиет медаль – белгішен микрорайон – бүйреккент мостовая – жолкөше наркоман – уаншыл, уанқор, мәңгірік орбита – шарай ономастика – намия (намия) показатель – көрсеткіш педагогика – тәлімие правоведение – заңтаным прикладные знания – кәдегелі білім, білимият природоведение – табиғатия, табиғатзерткілік премия – сыйлық программа – мұратнама психология – жания понятность – алғырлық, ұғынғыш пьянство – маскүнемдік ракета – зымыран разум – зерде речетворец – тілзергер революция – төңкеріс робот – құлтемір ростовщик – өсімқор рудник – кеніш самолет – ұшағын стереометрия – көлемше, танабия сознание – сана соотношение – өзара қатынас спутник – зымыран способность – зейінділік, қабілеттілік тригонометрия – бұрышия, көлемше трудоведение – еңбекие траектория – жанкөше толковость – естілік успеваемость – үлгерім форум – ойалқа целина – тыңжер целинник – тыңжерші цивилизация – өркениет энциклопедия – данакітап, шаркітап эстетика – әдемиет юбиляр – мерейгер юрисдикция – заңия языковедение – тілзерттілік, тілзертие языковед – тілзерткер, тілгер ядро – түйіршін
Денсаулық сақтау саласы
врач – емші фармацевт – дәрігер рак – бейдауа аптека – дәріхана аптекарь – дәріші давление – қан шіреуі дезинфекция – бұқырлау здравница – сауықжай карцер – көрлақат массаж – ысқын массажист – ысқыншы ознобление – домбығу отморожение – үсу проказа – алапес санитария – саулығат медсестра – хайрия смотр – сарап укол – шанышпай урина – зәр чума – бықпырт эскулап – тәуіп, емсек
Жеміс-жидек, көкөніс атаулары
баклажан – бөтеге дача – саябақ лимонка – жұмыршақ овощь – қаула огород – қаулан цитрус – зәмдәм
Дін, иман
библейская – інжіл, тәжір парадиз – ұжмақ рай – пейіш храм – ғибадатхана эдем – жаннат эреб – қараңғы көр, дозақ эльфы – қырық шілтен
Мінез-құлыққа қатысты атаулар
безвольный – жасық взаимоуступка – көніспе вежливый – әдеп малодушный – ез козодой – байқұс (птица) компромисс – ымыра кочеряжиться – бәлдену, бәлсіну, бұлдану стыдливость – иба уступка – көніс энтузиаст – құлшынгер
Іс-қағаз, құжатқа қатысты атаулар
акварель – шырынбояу орбитр – сарапшы блокнот – дәптершін декларация – үнғат дневник – күнделік, күнжазбал договор – бәтуа документ – сендіргі заседание – отырыс заявление – мәлімдеме заключение – байлам записка – тілхат источник – деректеуіш, деректемел календарь – жылайна, жылжарғы коммюнике – мазмұндама командировка – рәсімжол летопись – жылжазбал, жылнама летучка – ілезгін листовка – үнхат предположение – ұйғарым получатель – алушы поощрение – көтермелеу, көтеру правка – түзетін приговор – үкім приказ – бұйрық пункт – тармақ постановление – қаулы расписка – қолхат разговорник – сөйлеуіш распоряжение – әмір резолюция – қарар решение – шешім сбор – жиылым справка – анықтама справочник – анықтауыш, анықтамал словарь – сөзтіл, сөзбілмел, сөзбіл словник – сөзен, сөзтізбел соглашение – келісім совет – кеңес сессия – елалқа съезд – шоңалқа слет – ұшпыл собрание – жиналыс совещание – мәслихат статья – бап таблица – кесте
Кәсіп түрлері, мамандық иелері
аэронавт – әуегер борец – күрескер бухгалтерия – қисабия ветеран – тарлан воздушный корабль – әуе кемесі выпускник – бітіргін деятель – қайраткер заочник – сырткер изобретение – шеберлеме кондуктор – жолғабыл конструктор – ісмерлеуші космос – ғарыш космонавт – ғарышкер коллектив – ұжым, қауым летописец – жылнамашы летчик – ұшаман личность – қасиеткер, тұлға магия – арбауыштық мародер – қорқау награда – сыймерей организация – ұйым оратор – шешен отличник – саңлақ обыватель – ұсақ адам, пенде офицер – әскербасы пациент – емделгер президиум – төралқа председатель – төраға правление – басқарма, басалқа планер – ұшауын рыцарь – ерсері, саңлақ, тарлан смена – кезектеспе таможня – жүкөткерлік труженик – еңбеккер товарищ – жолдас управление – басқарма шахта – қауза шахтер – қаузар
Күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер
орбитр – сарапшы борозда – атжал ветеран – ардагер венок – гүлгүл вилла – жанатжай венец – тәжігүл благовестие – сүйінші вокзал – жолхана гон – жаңғырық гнет – қысымшылық гостиница – мейманхана гроб – тақтажай детсад – бөбекхана, бөбекжай детясли – сәбихана девиз – ұран дом отдыза – дамылжай доверенность – сенімхат диалект – жергілтшіл доброе утро – таң талайлы добрый день – күн шырайлы дровни – жалпақ шана жилище – баспана задор – өжет заслуга – еңбегі сіңген зарядка – бойжазба зритель – көрермен земляк – жерлес землянин – жергін записка – тілхат интернат – шәкіртхана инстинкт – мауық, жеңсік извозчик – кірекеш кнопка – түйешек кретчетка – тарғақ кресло – тарғақ кресло – орынтақ курорт – дауажай кувшин – көзе кустарный – қолөнер кожаный пояс – кісе лагерь – қолқос веер – көген леса – сатшақ личность – қасиеткер, тұлға лента – шашбау матрона – бәйбіше мастерская – шеберхана масштаб – ая, өре мастер – ісбегі мебель – жиһаз мещанство – көртышқандық местюк – терлік морг – өлікжай мутовка – піскек, қаламша надел – сыбаға несун – жымқырғыш низость – пасықтық обоз – кіре ожерелье – алқа объект – көздемел обои – түсқағаз открытие – ашқылық отражение – сәулеңке пахва – құйысқан паперть – өмілдірік парад – шерует, сәният переписка – хаттама полка – сөре приобретение – олжа подвал – еденұра похмелье – зеңу пляж – жағажай погреб – ұрасарай посетитель – келуші протекционизм – сыбайластық предпосылка – қажет жағдай приемная – қабылхана ростовщик – ақшажалдар резец – кесуіш, отауыш ритуал – рәсім стимулирование – ынталандыру скамья – тұғырық скрытое – бұғынды склад – қойма семья – жанұя сыромят – қайыс страсть – зауық, қызбай спонсор – демеуші телевизор – теледидар туалет – дәретхана крестьянин – шаруа, шаруагер хозяйственник – шаруашы цех – бөлтек чемодан – жағлан черносотенец – қарабет, қаражүзді шаблон – қалып
Әскери атаулар
доброволец – тіленгер кавалер – еренгер кавалер медали – белгішен еренгері медаль – белгішен орден – мерейшен рыцарь – ерсері, саңлақ, тарлан
Спорт атаулары
акробатика – шырқатпай болельщик – жанкүйер гимнастика – шынықпал гимнаст – шынықгер зарядка – ширатпал, ширамал зарядник – ширангер каток – мұзат коньки – тағанат конькобежец – тағанатшы, сырғанақшы крекет – құрыштақ спорт – шынықтамал спортсмен – құрышкер физкультура – сымбатпал физкультурник – сымбаткер физвоспитание – тәнтәлімі физвоспитатель – тәнбегі
Тағам, жеміс-жидек, сусын атаулары
антрекот – қабырғашын, сүбет, сүбекет баранина – қойшын бефстроганов – жоңқал, жоңқалтай битки – күлшет бифштекс – қуырғат буфет – асадал, нәржай биточки – қойшын верблюжатина – түйешін винегрет – дәмила вино – балшарап водка – усу выпивка – ішкілік гарнир – дәмдемел грудинка – төсет говядина – сиыршын гусятина – қазыншын гуляш – қабырғаш, турамыш дичь – құсыншын завтрак – таңтағам закуска – дәмжем закусочная – аужалма запеканка – ұйысқат заливное – ұйымал кабанятина – қабаншын кабак – ішімхана капуста – қырыққабат котлета – кісетай колбаса – шұжыған колбасные изделия – шұжығият коньяк – наршарап курятина – тауықшын лангет – тілшей, тілшекей меню – тағамат молочный шоколад – сірне мороженое – балмұздақ ночной ужин – түнтағам натуральная отбивная котлета – шыламасыз жанышпал кісетай обед – түстағам отбивная котлета – жанышпал кісетай омлет – уызқұймақ помидор – қызанақ перепелятина – бүлдірешін поросятина – торайшын приправа – дәмдем приятность – дәмзәм рагу – бұқтырық ромштекс – тілімет ростбиф – қуырмет рубленная котлета – илемел кісетей салат – дәміздік сарделька – шұжыген солянка – еткөже, қышқылтай сосиска – шұжықай сухари – қаудырнан столовая – асхана телятина – бұзаушы творог – ежгей ужин – кештағам утятина – үйрекшін холодец – ұйық фрукты – миуа, жеміс химозин – мәйек шашлык – шыжғырық шампан – аққайнар шницель – кісешет шницель отбивной – жанышпал кісешет эскалоп – сұрпет яичница – уыздық
Тау-тас, жер аттары және өсімдік атаулары
артезиан – атқын бассеин – айдын белена – меңдуана бузина – ырғай бук – шәмшәт борщевик – балдырған венец – тәжгүл водопад – құстасқын, ортасқын гармала – адыраспан гелиантус – күнгүл горчак – укекіре горичник – сары кекіре горец птичий – сары кекіре гребенщик – жыңғыл гладиолус – жылангүл горизонт – көкжиек дернига – сасық қурай дорема (дерн) – шым дурман – сасық меңдуана ермен – қара жусан евустия – қияқ колдан – селеу ковыль – көде козлец – таусағыз костер – арпабас клюква – мүкжидек кокушник – көкекшөп крапива – қалақай, усойқы коклюш – көксау кипрей – шайқурай кипарис – сауырсын ледник – мұзар лотос – ақшагүл любка – жұпаршөп липа – жөке лилия – биязгүл лиственница – тасқарағай мать-мачеха – өгейшөп могар – күрең қонақ меридиан – шырмауыл медный купорос – тотияйын мята – жалбыз мышьяк – күшала овсяница – бетеге овеюг – қарамық осока – құрақ, раң пальма – жәмшит параллель – құрсауыл полынь эстрагон – шыралжын полынь цитварная – дәрмене пикномин васильковый – кекіре перистовая триострница – селеу перекати-поле – қаңбақ пырей – бидайық, мысыққұйрық плато – жон, үстірт пихта – майқарағай плевел – үйбидайық селин – селеу сирень – бөртегүл стародубка – жанаргүл сорго обыкновенное – қонақ сорго-дурра – қызғылт қонақ солончак – тақыр суша – қара жер, құрғауыт тополь водопадный – ақтораңғы терек тополь сизолистый – тораңғыл ферула – сасыр фонтан – шапшын чертополох – түйеқарын чумиза – боз қонақ эдельвейс – еңлікгүл экватор – белдеуіл ясень – шаған
Асыл тас, інжу-маржан
александрит – құбылтас белый кварц – ақ тас бисер – маржан бриллиант – гауһар тас жемчуг – інжу изумруд – меруерт камни поделочные – қыстас, істас камни точильные – қайрақ тас, білеутас красный кварц – қызыл тас малахит – көктас мрамор – мәрмәр ожерелье – алқа опал благородный – ақық тас перл – інжіл перламутр – танатас рубин – лағыл самоцвет – жарқылдауық тас сланец пятнистый – теңбіл тас фарфор – кірлен хрусталь – сутас якут – жақұт яхунт – жақұт тас
Аң, құс, жануарлар атаулары
акула – шабаған альбатрос – наршағала альбинос – ақ қарға буйвол – енеке вертушка – зырылдауық выжлец – арлан тазы горная куропатка – ұлар жеребец-осел – әңгі есек зебу – зеңгі крупный скот – ірі қара крупный рогатый скот – мүйізді ірі қара коростель – тартар, шәукілдек кобчик – күйкентай коршун – кезқұйрық крыкунь – барқылдауық құс крайт – қара жылан мамонт – мамыт мангуст – ілбісін нетель – қысыр, бойдақ ослица – мәшін подгрудок – әуке подпаховая подгруппа – айыл, шап айыл перепел – бөдене, бытбылдақ пустельга – бөктергі стрепет – безгелдек солонгой – сарышұнақ сыч – байғыз телюга – шілік чеглок – жағалтайқұс чибис – қызғыш эпиорнис – самырық ягнятник – күшіген як – қодыс