Ұлттың жаңа болмысын қалай қалыптастырамыз?
Ұлттың жаңа болмысын қалай қалыптастырамыз?
Ғалымдардың пайымдауынша, жер бетінде екі мыңнан бастап, төрт мыңға жуық ұлт пен ұлыс, халық бар көрінеді. Кесіп-пішіп айта қоятын нақты сан әлі де жоқ. Себебі кейбір халықтар ғасыр алмасқан сайын жоғалып, жұтылып, өзге халықтарға сіңісіп кетіп жатады. Сонда ұлттан ұлтты, халықтан халықты ерекшелеп, айқындап тұратын нендей құдірет бар? Әрине әрбір ұлтқа тән өзіндік келбет, салт-дәстүр, әдет-ғұрып бар делік. Одан бұрын жұрттың жеке болмысы, өмірлік ұстанымы, өзіндік қасиеті болмаушы ма еді? Қазақтың «болмысы бөлек» дегені осыған саяды.
ХІХ ғасыр ХХ ғасырға ойысар тұста біз де жоғалып, жұтылып кетудің аз-ақ алдында қалдық. Жаһандану мен урбандалудың уынан ұрттаймыз деп ХХІ ғасырда да көсегеміз көгере қоймады. Шегенделіп тұрған шекарамыз бар демесеңіз, интернет желісі іске қосылғалы бері ғаламтордағы, әлеуметтік желідегі әлпетіміз ұлттық болмысымызды ұлықтай алған жоқ. Қайтпек керек? Бәлкім, заман талабына сай келетін, ғасыр сынынан сүріндірмейтін жаңа болмысты қалыптастыру қажет болар. Осы бір өзекті мәселені Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та назарға алып, былтырғы Жолдауында халқымыздың жаңа болмысын қалыптастыруға, тұтас ұлт сапасын арттыруға қатысты ой-пікірін ортаға салды.
Президенттің пайым-пікірін «Egemen Qazaqstan» газеті ұйымдастырып, онлайн режімде өткен дөңгелек үстелде сарапшылар қауымы ұштай түсті. Дөңгелек үстел жұмысына Парламент Мәжілісінің VI шақырылымының депутаты Кәрібай Мұсырман, ҰҒА академигі Дихан Қамзабекұлы, Жоғарғы сот жанындағы Сот төрелігі академиясының профессоры, философия ғылымдарының докторы Төлеуғали Бөрібаев, исламтанушы Қайрат Жолдыбайұлы, журналист Дархан Әбдік, Нұр-Сұлтан қалалық ішкі саясат басқармасының басшысы Дәурен Бабамұратов, Қазақстан Жазушылар одағы Семей өңірі филиалының төрағасы, «Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты Мерей Қарт қатысты.
– Кәрібай Иманжанұлы, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Жолдауында халқымыздың жаңа болмысын қалыптастыру, тұтас ұлт сапасын арттыру міндетін жүктеді. Президенттің осы тапсырмасын орындауға Парламент қалай үлес қоспақ?
Кәрібай МҰСЫРМАН:
– Мемлекет басшысы Жолдауында қазақ қоғамында үстемдік құруға тиісті жаңа қағидаттар ретінде жас ұрпаққа терең білім беру, оларды еңбекке тәрбиелеу, кез келген істі кәсіби шеберлікпен атқару, баршамыздың бойымызда темірдей тәртіп және жоғары жауапкершілік, әділдік, адалдық, ұқыптылық, тиянақтылық сынды асыл қасиеттер болуы қажеттігін қадай айтты. Президентіміздің алға қойған халқымыздың жаңа болмысын қалыптастыру, ұлт сапасын арттыру міндеті Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев ұсынған «Рухани жаңғыру» бағдарламасымен үндес әрі сабақтас.
Мемлекет басшысы қазақ зиялыларының жаңа кезеңдегі міндеті – ұлт болмысының жаңа қағидаттарын орнықтыру және ұлт сапасын арттыруға атсалысу деп атап көрсетті. Бұл міндет Парламент депутаттарына да ортақ. Мемлекет басшысы ұсынған «Жауапты мемлекет – жауапты қоғам – жауапты адам» жүйесін орнықтыру мақсатында біз заң жобаларын қарау барысында ұлттық құндылықтарға жете мән беруіміз қажет. Әрине ең алдымен, білім беру, мәдениет пен өнер, жұмыспен қамту, сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселелеріне баса көңіл бөлгеніміз жөн.
– Ұлттық болмысымыздың негізін ұлттық құндылықтарымыз құрайды емес пе?
Төлеуғали БӨРІБАЕВ:
– Біз ұлт болмысын оның рухынан, дүниетанымы мен ұстанымдарынан, құндылықтары мен салт-дәстүрінен, мәдениеті мен философиясынан іздейміз. Қазақ халқының рухани болмысы үнемі өзгеріп, заман ағымына сай бейімделіп, жаңарып отыратын құбылыс. Ұлттың рухы өзгермесе – даму да, жасампаздық та, жеңіс те, жетістіктер де болмас еді. Ұлттың рухы өзгермесе өркениетке сай салмақты талғам да жасай алмас едік. Тіпті керек десеңіз болмысымыздың кедір-бұдырын, қисықтары мен «әттеген- айларын» түзете де алмас едік. Ақыры тарихи жеңілістер мен күйреулерге жол беріп тынар едік.
Демек, халқымыздың рухани болмысына тән қасиеттердің бірі, ол үнемі даму, жаңғыру, оның өзгерістерге бейімділігі, ашықтығы, жаңаға құштарлығы. Бұл Ұлы дала берген қасиет. Дегенмен осыны желеу етіп, соңғы кездері өзінің төл болмысынан жеріну, басқаның қаңсығына таңсық болып еліктеу, талғамсыздық таныта отырып бөгденікін өзінікінен жоғары қоюдың кең етек алып отырғанын айта кеткен жөн. Бұл үрдіс ұлттың өркениетке қосар үлесіне өз көлеңкесін түсірері сөзсіз. Сондықтан халқымыздың жаңа болмысы бөтеннен көшіре салу, жасанды немесе мәжбүрлеу емес, қазақтың төл, шынайы құндылықтары негізінде жүзеге асуы керек. Жасампаздықтан жұрдай тобырлық еліктеуді өркениеттік тағылық десе де болады. Себебі онда өзін жоғалту, өзін қор санау басымдыққа ие.
– Рухани болмысымыз жаңарып отыратын құбылыс болса, жаңғыруға деген халықтың тілегі мен ниеті бұған дейін де болғаны ғой?
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ:
– Сірә, біріншіден, жаңа болмыс немесе жаңғыру халықтың тілегінен, сұранымынан туындауы керек. Бұл бізде болды ма, бар ма? Әрине, бар. Қазақстанның ақылы бар азаматы «советтік танымның», «экономика әл-ауқатқа аз әсер беріп жатқан жағдайдың» өзгеруін әлдеқашан қалаған. Тіпті бұл сұраным тәуелсіздіктің алдында да бар еді. Екіншіден, «жаңа болмыс» кітапқа суретін салып, жүзеге асыра салатын дүние емес. Бұған қатысты елде бір тілек, бір жүрек болуы керек. Құрақ көрпе секілді Қазақстан қоғамын қоя тұрып, 100-150 үйлі ауылыңыздың мақсат-мүддесін, арман-тілегін біліп көріңізші. Рас, «иманды, бақуатты болсақ!» дейді, бірақ иман жолында бірауызды ма, білім-білікті ме, әл-ауқат жөнінде іскер ме, асар-үме жасауға ықыласты ма – ойланып қаласыз.
Иә, Қазақстан қоғамы біз айтқандай нағыз «құрақ көрпе» болса жақсы ғой. Себебі онда үйлесім бар және шебер, ісмер оны келістіріп құраған. Бір идеяға бағындырған. Мысалы, бізді соңғы кездері Солтүстік Қазақстанның тағдыры қатты алаңдатып тұр. Былай қарағанда, жері мен ауа райы жағынан ол өңірдің елордадан айырмашылығы шамалы. Бірақ солтүстігіміздің демографиясын, ішкі миграциямызды реттей алмай-ақ қойдық. Мұның себеп-салдарын түсінеміз. Бірақ заманға және сын-қатерлерге қарап, бөркімізді түзу киюіміз қажет қой. Біз осы жерден де «ұлттың жаңа болмысын» көргіміз келеді немесе оны ел болып бірлесіп жасауымыз қажет.
– «Сұраным тәуелсіздіктің алдында да бар еді» деп қалдыңыз. Осы тұста өткенге көз жүгіртіп көрейікші. Ұлт болмысын қалыптастыруға деген XVIII-XIX ғасырлардағы ұмтылысымыз, Алаш қайраткерлерінің қажыры қандай еді?
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ:
– Мемлекет және қоғам қайраткері Смағұл Сәдуақасұлын білмейтін, оқымаған адам кемде-кем. Басқа-басқа, ол 20-жылдары қазақ жері мен елінің тұтастығына тер төгіп, Сейітқали Меңдешұлы бастаған қайраткерлер қатарында бүгінгі Қазақстанның солтүстік өңірін Сібірревкомға қосылып кетуден сақтап қалған болатын. Сол Смағұлдар ХХ ғасыр басында дәл Қызылжарда жастардың тұңғыш газеті «Жас азаматты» өмірге әкеліп, Омбыда басылым аттас ұйымды жандандырып, қазақ астанасы Орынборға Қазақстан жастарының көшбасшысы ретінде шақырылып еді. Сөйтіп кешегі Алаш пен большевиктік Қазақстан арасында жүріп елшіл жастардың болмысын қалыптастырғанына тарих куә.
Жалпы, Алаш қайраткерлерінің қай ұстанымы болсын маңызды. Ғылым-білімдегі де, билік-саясаттағы да, адами өмірдегі де. Олардың мұрасымен таныса келе, зиялылар қай мәселені болсын ақыл мен тәжірибеге салып, содан қорытынды шығарғанына көзіміз жетті.
Отандық ғылымды дамытудың өлшемі ретінде гуманитарлық салаға әлемдік жоғары рейтингті журналдарда мақала шығаруды міндеттеген және оны білім заңы талаптарына енгізіп кеткен сол кездегі сала басшылары жаратылыстану және техника ғылымдарының өкілі болса да, олардың Thomson Reuters, Scopus базасына кіретін бірде-бір жөні түзу мақаласы болмаған. Тура «Молданың айтқанын істе, істегенін істеменің» кері...
Елге қажетті және құрғақ есепке құрылмаған ғылым мен білімді дамыту – Алаш ұстанымында бірінші кезекте тұр. «Академиктердің көз жасын» ескерсек, бұл проблема әлі де көкейкесті. Екінші маңызды мәселе – мектеп пен оқулық. Осылардың соңғы 15-20 жылдағы жағдайына қарап, «біреулер мәселені шешуді әдейі созбалап жүр немесе толық шешудің жөнін білмейді» деген ойға келесіз. Алаш зиялылары болса, мәселен, «Тарих пәні» деген бір ғылыми топ құрып, бастауыш сыныптан бастап, докторантураға дейін қандай пән оқытылатынын, оған қандай оқулық жазылып, хрестоматия түзілетінін, оны кімдер жазып, кімдер сыннан, талқыдан өткізетінін анықтар еді. Соған сай ұлтқа жанашыр мемлекеттен тиісті қаржы бөлдіртіп, бәрін тап-тұйнақтай орындатар еді. Бізге ұнайтын және біз әрқашан бағалайтын Алаш ұстанымы – осы.
– Тарихқа үңілсек, «Жеті жарғы» секілді Қазақ хандығының заңдарында ұлттық болмысымыз ерекшеленіп тұрады. Осы орайда қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстанда ұлттық ерекшелігімізді танытатын заң бар ма?
Кәрібай МҰСЫРМАН:
– Бүгінгі заманның «Жеті жарғысы» – баршамыз «Ата Заңымыз» деп қастер тұтатын Конституциямыз ғой. Онда Қазақстан Республикасының президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігі, қазақ тілі мемлекеттік тіл екендігі, еліміздің тұтастығын бұзуға, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға тыйым салынғандығы, азаматтардың тарихи және мәдени мұралардың сақталуына қамқорлық жасауға міндеттелгендігі – ұлттық ерекшелігіміздің ескерілгендігі емес пе?!
– Өткен ғасырдағы саяси қуғын-сүргіннің қанды қасабы ұлттың жаңа болмысын қалыптастырғысы келген қайраткерлерімізден айырды. Солақай саясаттың ұр-тоқпағы сүт бетіне шығар зиялыларымызды қалқып алып қана қоймай, асыл дінімізден де ажыратып тастады. Сол дінімізбен сабақтас болмысымыз да бар емес пе еді?
Қайрат ЖОЛДЫБАЙҰЛЫ:
– Президент атап көрсеткен ауқымы өте кең міндетті ойдағыдай жүзеге асыру ісіне діни қайраткерлер мейлінше атсалысуы тиіс. Меніңше, халқының басым бөлігі Ислам дінін ұстанатын елімізде діни қызметкерлердің, дәлірегі имамдарымыздың, дінтанушы-ғалымдарымыздың әлеуеті бұрынғыға қарағанда қазір әжептәуір көтерілді. Діни, рухани білімі, мәдениеті жоғары, ұлтымыз Исламның ұлы жолымен жүргенде ғана өркендейтінін терең түсінетін, теріс пиғылды күштерге қарсы күресте тәжірибесі бар, қисынсыз уағыздарға қарсы ғылыми дәлелді уәждер айта білетін имамдарымыздың қалың шоғыры қалыптасты. Тек осы күшті тиімді пайдалануға мән бергеніміз абзал. Қоғамымыздағы ниеті оң, пейілі ақ діни қайраткерлеріміз қашанда еліміздің болашағы үшін қызмет етіп келе жатқанын ескере сөйлесек, алдағы уақытта да олар ұлтымыздың заманауи болмысының өзегін Ислам құндылықтарымен сусындатуға қызмет ете беретініне сенім мол.
– Сонымен ұлттың жаңа болмысын қалыптастыру үшін Абай айтқан «бес дұшпаннан» бөлек тағы неден арылғанымыз жөн?
Дархан ӘБДІК:
– Абай айтқан «бес дұшпан» қоғамға емес, әрбір жекелеген адамға қатысты айтылған кемшіліктер. Бұл дертпен адамзат пайда болғаннан бері күресіп келеді. Аталған кемшіліктер кез келген қоғамда бар. Бұл философиялық мәселе, сол себепті оны шексіз талқылауға болады. Оны талқылау биліктің, оның ішінде Президенттің не Парламенттің мәселесі емес. Билік қоғамды қалыптастыратын механизмдерді талқылауы тиіс. Олар ақылдыға да, ақымаққа да, еңбекқорға да, жалқауға да, министрге де, даяшыға да ортақ болуы тиіс. Билік Абайды емес, БҰҰ қабылдаған адам хақының әлемге ортақ декларациясын оқысын да, біз өз азаматтарымыздың осы бір хақылары мен құқықтарын қамтамасыз етіп отырмыз ба, жоқ па деп ойлансын.
Біз жабық қоғамнан шығып ашық әлеммен таныстық. Енді кішкентай ұлттарға тән комплекстерден арылып, ашық әлемнің азаматы болған ләзім. Діндар емес, зайырлы, ұлтшыл емес, толерантты, патриоттарынан либералдары басым, сол дәуірдің озық технологияларына қол жеткізген, ғылымы мен өнері жетілген қазақтілді қоғам көргім келеді.
– Сіздер не дейсіздер?
Төлеуғали БӨРІБАЕВ:
– Бүгінде Абай сөзінің маңыздылығын, өзектілігін ерекше сезінесің. Қазір «бес дұшпаннан» басқа, ұлт тағдырына тікелей қатысы бар Абайдың «Бас-басына би болған өңкей қиқым» деген сөзі ерекше мәнге ие болуда. Жел қалай соқса, солай сөйлейтін дәрменсіз қиқымдар мен әлсіздер билік басына өрмелеуде. Жаттанды, жалған бағдарламалар жасап, жарнамалатып жатқан «белсенділерді» көргенде еркісіз жағаңды ұстайсың. Саяси додада ол ұлтқа сөз айтар, сөзін өткізер, халқын соңынан ертер тұлғалардың тым аздығы немесе жоқтығы өзегіңді өртейді. Ылғи үмітсіздер, даралығы жоқ, пенделер тобыры.
Дәурен БАБАМҰРАТОВ:
– Абай айтқан «бес дұшпан» мәңгі философиялық категориялар іспетті. Оған жаңа тізімді қосуға да болмас, алуға да болмас. Дегенмен бүгінгі қазақ арасында кеңінен таралған тағы бір-екі қисық әдет ол «құмарлық» және «қисынсыз еліктеу» болып тұр. Құмарлық дейтініміз, ұлт жастары жаппай құмар ойынға бет алды, оның арты талай трагедияға ұласып жатыр. Құмарлықтың бір көрінісі есірткі, оның неше түрлі синтетикалық өкілдерін қазір өрімдей қыздар, буыны қатпаған ұлдар тұтынып, ұлт алдында қауіп қылып отыр.
Еліктеу дейтініміз, отбасы мен адам өмірінің мәніне қатысты қазір әлемде түрлі жаңа көзқарастар пайда болған. Өмір мәні ләззат пен рахат деп топшылайды қазір кейбір «тектілер». Жақсы дей алмайтын тұстары жетерлік. Соған түгел қоғам болып еліктеп отырған жағдайымыз бар.
– Ұлдарымыздың ұлықты, қыздарымыздың қылықты қалыбын жоғалтпай, сақтап қалу арқылы ұлттың жаңа болмысын қалыптастыра аламыз ба?
Мерей ҚАРТ:
– Ең алдымен «болмыс» деген ұғымның мәнін ұғып алсақ. Мемлекеттің әлеуметтік қуаты, мәдениеті, экономикасының деңгейі, рухани әлеуеті тұтастай ұлттық болмысты сипаттайды. Сондықтан елдік сана мен ұлттық мүддені ұшпаққа шығармай, далақтау бекершілік.
Жаңа заман, яғни жаңа болмыс қалыптастыратын жастар ресурсы. Білімді hәм ұлтшыл тұлғалар қалыптастыратын ішкі және сыртқы болмыс мемлекеттік, елдік принципке тәуелді. Осы тұста Ә.Бөкейханның «Ұлтқа қызмет ету – білімнен емес, мінезден», деген данышпандығын қоса айтып өткен жөн. Біздің бүгінгі болмысымыз, ертеңгі мақсатымыз – әлеуеті жоғары, руханияты кемел, жастары білімді, ғылымы ілгері, технологиясы дамыған, ең бастысы ұлттық мемлекетке айналуымызда.
– Ұлттық болмыстың түп-тамыры дінімізде, ділімізде, ең бастысы қазақ тілімізде тұрған жоқ па? Жалпы, жаңа болмысты қалыптастыруда білім мен ғылымның, мемлекеттік тілдің маңызы қандай?
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ:
– Бір өте ауыр ақиқатты айтайын! Қазір педагогика немесе методика саласында, білім саласын ұйымдастыру ісінде А.Байтұрсынұлының еңбектерін оқымақ түгілі, атын естімегендер жүр. Мәселен, әлі күн тәртібінен түспеген «балаға қай сыныптан бастап шет тілін оқыту керек?» деген мәселені алайықшы. Технологиясы мен білігі бізді шаң қаптыратын Жапония мен Германия шет тілін бастауыштан кейін оқытады. А.Байтұрсынұлы мұны 110 жыл бұрын айтып, дәлелдеген. Жоқ, біздің білгіштер ұлт ұстазының бұл өсиетін місе тұтпайды.
Әрине жаңа сапаға көшудің іргелі тірегі – білім мен ғылым. Бізге шығармашыл, ойлы, парасатты, мемлекетшіл педагогтер мен ғалымдар керек. Солар «темірқазық қағидаттарды» анықтап, күндіз-түні осының негізін, қалыптастыру тетігін, дамытудың жөн-жобасын зерттеуі қажет.
– Осы ұлттық болмыс мәселесінің құқықтық нормаларына қайтып оралайық. Заң қабылдау барысында халқымыздың ерекшеліктері ескеріле ме? Кейінгі кезде талқыланып жатқан кей заңдарда бұл мәселе кемшін түсіп жатқандай көрінеді?
Кәрібай МҰСЫРМАН:
– Әрине, ескеріледі. Мысалы, атаулы әлеуметті көмекті алайық. Бертінге дейін бұл көмек өздеріне ұсынылған жұмысты істегісі келмейтін азаматтарға да беріліп келді. Біз Үкіметтің оны тоқтатып, ұсынылған жұмыстан бас тартатындарға қаржылық жәрдем беруден бас тарту жөніндегі ұсынысын қолдадық. Мұны ұнатпай, күңкілдеп жүргендер де бар. Бұл ретте біз ұлы Абай бабамыздың «есектің артын жусаң да, мал тап» деген сөзін ұмытпауымыз керек.
Осы орайда бір айта кетерлік маңызды жайт – Парламент Мәжілісі ашық форматта жұмыс істейді. Заң жобаларын талқылауға саяси партиялардың, үкіметтік емес және халықаралық ұйымдардың, тәуелсіз сарапшылардың қатысуына мүмкіндік жасалды. Жұртшылықтың заң жобаларын Мәжілістің ресми сайтынан оқып, ұсыныс беруіне болады. «Сын түзелмей, мін түзелмейді» демекші, Парламент сайлаушылардың сынын тыңдауға дайын, тыңдап та жүр.
– Қай бағытқа қадам бассақ та ең алдымен әділдік үстемдік құруы тиіс. Онсыз даму да, даралану да болмақ емес. Ұлттың жаңа болмысына әділдік қаншалықты негіз бола алады?
Төлеуғали БӨРІБАЕВ:
– Халқымыздың жаңа болмысын қалыптастырып, тұтас ұлт сапасын арттыруда әділеттіліктің маңызы зор. Президент өз Жолдауында осы мәселеге назар аударды: «Әділдік – қоғам дамуының маңызды шарты. Әділеттілік – әсіресе ел-жұрттың тағдырын шешу үшін аса қажет қасиет». Ұлт болмысында әділеттілік нық орнау үшін заң әділетті болуы тиіс. Бізде заң мен әділеттілік арасында алшақтық бар. Заң мен арды біріктіру, құқықтың адамгершілік өлшемдерін күшейтудің маңызы зор. Заң мен арды біріктіруге кедергі келтіретін кешегі күннің рудименттерінен арылу қажет. Әзірге, ұлт санасында құқықтық нигилизм, заңды айналып өту дағдысы басым екенін айтуға мәжбүрміз. Қысқаша айтқанда, халқымыздың жаңа болмысында әділеттілік – еркіндік пен жауапкершіліктің өлшемі ретінде орнығуы керек. Сонда ғана өркениеттік дамуға сай құқықтық мәдениет қалыптасады.
Дәурен БАБАМҰРАТОВ:
– Мен де ұлтымыздың жаңа болмысы ең алдымен іскерлікке, өзара адалдыққа және қоғамдағы әділеттілікке негізделуі керек деп есептеймін. Іскерлік дейтініміз, әлем қазір мың құбылып тұр, талай кәсіп пен қызмет түрлері қысқарып, жаңа экономикалық даму үрдістері 180 градусқа бұрылуы ықтимал. Осындай өзгерістер алдында халқымыз өз ішінде бір-біріне адал болып, қоғамдық тепе-теңдікті тура ұстап, әділ, іскер болуға ұмтылса игі.
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ:
– Әділдік орнасын десек, біз ең алдымен мектепке деген қоғам көзқарасын өзгертуміз керек. Оны тек мемлекеттің мойнына асып қоюға болмайды. Мектепте директордан бастап әрбір пән мұғалімінің сапасын ата-аналар да бақылап, қадағалап отыруы керек. Шүкір, қазір мектеп мұғалімінің жалақысы ептеп көтеріліп келеді. Енді соған сай бәсеке де, таңдау да жүру қажет. Баланың сапалы болуына мүдделі – ата-ана да, мемлекет те. Дәстүрлі қазақ қоғамы тарихын еске алыңызшы, медреседе оқып жүрген шәкіртті молда-мұғалім ретінде ауылға алдыртқан кім? Әрине, бастамашыл ата-аналар. Олардың азын-аулақ қаражаты шәкірт-мұғалімді де көтерген, өз балаларының да сауатын ашқан. Біз осы қарым-қатынасты бүгінгі жағдайға лайықтауымыз керек. Дәл қазір мұғалім мен дәрігерге қоғамның зор қолдауы қажет.
ХХІ ғасырда отырып, «пәлен деген аймақта түген деген пәннің мұғалімі жетпейді» деу ұят емес пе? Мемлекет үшін де, қоғам үшін де! Мектеп түзелсе, оқушының сапасы артса, қос тараптың мейірімі күшейсе, қоғамның деңгейі өседі, жауапкершілігі артады, әділдік те болады.
– Президент өз Жолдауында «Ұлтымыз жаңа сапаға көшуі үшін біздің күнделікті өмірлік ұстанымдарымыз да өзгеруі керек» деген пікірін білдірді. Осыған қатысты ойларыңызды білсек...
Қайрат ЖОЛДЫБАЙҰЛЫ:
– Бұл орайда бірінші кезекте жастарды, жас ұрпақты лайықты тәрбиелеу, оларды түрлі бағыттағы зиянды дүниелерден барынша қорғау ісі өте өзекті. Біз жастарымызға отбасын құрудың, шаңырақта жиі кездесетін түйткілдерді тиімді шешу жолдарының, әке, ана, келін болу әдебінің, қоғамдық қарым-қатынастарға бейімделудің қыр-сырын үйретуді өз деңгейінде жолға қоя алмай келеміз. Осы олқылықтың жағымсыз салдарлары бүгінгі қоғамымызда анық көрінуде. Мектеп жасындағы балаларымыздың бойындағы қабілет-қарымын ашатын, пайдалы дағдыларға, еңбекке баулитын, жақсы азамат болып қалыптасуына ықпал ететін дәрістер жүргізілуі тиіс. Жастарымыз білімді болумен қатар шынайы өмірге де дайын болуы қажет.
Уақытты бағалауды, оны тиімді пайдалануды үйретудің қажеттілігі анық сезілуде. Қоғамымыздағы ақпараттың дұрыс-бұрысына көзі жетпей тұрып сену, оны өзгелерге тарату белең алуда. Сондықтан жас өскінді ақпаратты сараптай алуға, кез келген дүниеге сын көзбен қарауға, объективті баға беру қабілетін қалыптастыруға көңіл бөлетін уақыт жетті. Жастарымызға интернетті, әлеуметтік желіні уақыттарын ысырап етпейтіндей ұтымды қолдануды, әлеуметтік желіде пікір жазу мен көпшілікке ақпараттар ұсыну мәдениетін, жалпы интернетті тиімді пайдалану тәсілдерін, тіпті этикасын мектеп қабырғасынан үйретудің маңызы сезілуде.
– Жаңа заманда жаңғыртуға болатын, ұлттық таным-түйсігімізде сақталған қандай ізгі қасиеттерді дамытқанымыз дұрыс?
Мерей Қарт:
– Қазақ ұлтына тән ерекшеліктер өте мол. Ұлттық код, әдет-ғұрып, бай тіліміз осы құндылықтарды сақтау арқылы асқақтаймыз! Біздің ел – батыр халық, ақын ел! Халық ауыз әдебиеті, эпос-жырлар, дастандар, тарих қатпарындағы сан ғасырлық мұралар, бәрі-бәрі ұлттық құндылықтарымыз!
Жаңа заман қазағы, жаңа ғасыр жастары білім мен ғылымда көш бастаса, көштен қалмайтынымыз ақиқат. Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, қазақ ұлтына тән ерекше болмысты ұлықтау, білім мен ғылымға көңіл бөліп, ең бастысы бай тіліміздің мәртебесін жоғарылату арқылы ұлттық болмыстың қағидалары қалыптасады. Өзге елдің қаңсығын, менталитетімізге жат мәдениетті ұлттың қанына сіңіруден аулақ болғанымыз жөн. Әлеуметтік теңсіздік, діни күштер, жемқорлық сияқты кертартпа дүниелерге жол бермеу қажет.
– Ұлтымыз жаңа сапаға көшуі үшін қандай қағидаттарды темірқазық етіп алуымыз керек?
Төлеуғали БӨРІБАЕВ:
– Менің ойымша, Президент бұл сұраққа Ахмет Байтұрсынұлының сөзімен нақты жауап берген. Дегенмен, ұлттың жаңа сапаға көшуі үшін мына қағидаттарды темірқазық ретінде ұсынуға болатын тәрізді: бөгденікін өзінікінен жоғары қоюдан, бөтеннен көшіре салуға дайын тұрудан, жасанды көрініс жасаудан, ұлт мүддесін қорғауда сатқындық пен солқылдақтық танытудан бас тартуды қазіргі кезеңде темірқазық етіп алуымыз керек сияқты. Сонымен бірге билігі мен халқы бір-бірінен дұрыс түсінуден, өзара құрмет етуден қалып отырған жағдайда ұлттың ішкі бірлігі мен татулығына ерекше назар аудару қажет деп есептеймін. Сондықтан Президенттің «Жауапты мемлекет – жауапты қоғам – жауапты адам» – тезсисінің маңызы өте зор.
– Алып-қосарларыңыз бар ма?
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ:
– Жаңа сапаға көшудің қағидаты өз тарихи тәжірибемізден және әлем тәжірибесінен алынуы қажет. Өз тәжірибеміз не айтады? Бұған Ахмет Байтұрсынұлы мен Қаныш Сәтбаевтың бастамаларын еске алсақ та жеткілікті. Мәселен, Ақаң – Қазақ елін Алаш ұсынған форматта жүйелеп, жетілдірудің басы-қасында болған тұлға. Бірақ тағдыр мен тарихтың ащы бұралаңында Алаш тарих сахнасында ұзақ тұра алмады... Сондықтан ол Қазақ кеңестік республикасы платформасында ұлт білімін жаңа сапаға көшіруге тырысты. Соған күш жұмсады. Біріншіден, не жоқ, не барына талдау жасады. Екіншіден, жаңа өкіметтің бастамаларына ұлттық мазмұн берді. Үшіншіден, «тартпада жатқан» бұрынғы бастамаларын (оқулық жазу, тездетіп маман даярлайтын оқу орындарын, академиялық орталық пен университет ашу, елшіл көркем әдебиет қалыптастыру, ақын-жазушылардың басын қосу, «Қазақ» газеті рухындағы басылымдарды өмірге әкелу т.б.). Әрине, А.Байтұрсынұлы үшін басты қағидат – елдікті сақтау мен жаңа жағдайда дамыту еді.
Ал орныққан кеңестік республикадағы Қ.Сәтбаевтың түпкі мақсаты – Алаш ісін жалғастыру, былайғы көрнекі мақсаты – Қазақстан қажет ететін ғылым мамандарын әзірлеу болды. Ресейдің орталық жоғары оқу орындарына әлеуеті бар жастарды білім алуға жіберу, Ғылым академиясы институттарында тың жобаларға мұрындық болу оның – осы аядағы батыл қадамы. Міндетті орындау мен жауапкершілікті жоғары ұстау – Қ.Сәтбаевтың айнымас қағидаты.
Дархан ӘБДІК:
– Жаңа сапаға көшу үшін сапалы азаматтар қажет. Сапалы азамат қалыптастыру үшін сапалы білім, сапалы медицина, сапалы заңдардың атқарылуы, демек сапалы билік қажет. Сапалы билік тек қана демократиялық сайлау барысында қалыптасады. Тек қана әділ сайланған билік сайлаушыларының алдында жауап беріп, қоғамның талабын орындайды. Сапалы қоғамның тағы бір алдыңғы шарты, бұл азаматтардың – хақы. Сөз бостандығы, ар бостандығы, сайлау және сайлану хақы. Бұл хақынан айрылған адам ерікті азамат емес.
– Ертеңгі ұрпақтың бойына ұлттың жаңа болмысы болуға лайық нендей қасиеттерді сіңіре аламыз?
Қайрат ЖОЛДЫБАЙҰЛЫ:
– Балаларымызға басқамен тіл табысуды, дұрыс сөйлесе білуді үйрету қажет. Жастарға өмірде кездесетін қиындықтарға мойымай, керісінше оны шешуге, қиындықты еңсеруге, көңіл күйін басқаруға дағдыландыратын мотивациялық дәрістер жүргізген абзал. Бұған қоса қаржылық сауаттылық, ақшаны үнемдеудің тәсілдерін меңгерту де маңызды. Нақтылай айтқанда, «отбасын құру», «сауатты тамақтану», «тайм менеджмент», «қаржылық сауаттылық», «өзіңе сенімділік», «эмоциялық интеллект», «адамдармен тіл табысу», «проблемаларға мойымай, оны шеше білу» және тағы да басқа мәселелер бойынша ел ішінде түсіндіру жұмыстары ұйымдастырылса, мектеп қабырғасында арнайы дәріс жүргізу қолға алынса ұлтымыздың уақыт талабына сай болмысын қалыптастыру жолындағы игі іс болар еді.
Бұл мәселелерге Ислам діні тұрғысынан қарап, түсіндіру уағыздары көптеп жүргізілсе, нұр үстіне нұр болар еді. Осы тұста имамдарымыздың әлеуетін тиімді пайдалансақ, ұлттың жаңа болмысын қалыптастыруда діни қайраткерлердің рөлі айқын көрінер еді. Жалпы ұрпақ тәрбиесіне, ұлтымыздың рухын өсіріп, өркендеуіне әрбір азамат өз үлесін қосса, хал-қадерінше рухани игілікке қол ұшын берсе, алда тұрған міндеттерді орындауға әбден болады.
– Ұлттың жаңа болмысы туралы айтқан кезде жұртқа үлгі боларлық белгілі бір мысалдың да болғаны жөн. Ондай мысал бізде бар ма?
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ:
– Жаңа болмыс қалыптастырудың жарқын мысалы – елорда. Қазақ ұғымымен айтсақ, «астана» деп, ойдан да, қырдан да адамдар жиналды. «Келме», «қала жабық» деп ешкім кеудесінен итерген жоқ. Міне, қала халқы миллионнан асты. Ендігі міндет – қала қазағын сапаландыру. Біз елорданың мектептеріне, мәдени орындарына жиі барып тұрамыз. Байқағанымыз: оқушының өзі астаналық екенін сезінеді. Бұл жерде «сапаландыру» тетігі мұғалім мен ата-ананың мойнында. Әрине, бәрі тап-тұйнақтай деуге әлі ерте. Бірақ дұрыс бағытта.
– Дін мен дәстүрді тең ұстауға, оларды үйлесім тапқан рухани тұтас күш ретінде қарастыруға келіспейтіндер бар. Олардың мұндай ұстанымдарына қатысты не айтасыз?
Қайрат ЖОЛДЫБАЙҰЛЫ:
– Ислам діні қазақ даласына келгелі бері дәстүріміз, өмір сүру салтымыз, ұлттық құндылықтарымыз дініміздің қағидаттарымен жымдасып қатар өмір сүріп келе жатыр. Дін мен дәстүр ұлтымыздың қос қанаты секілді. Бұл екеуінің бірінсіз халқымыздың болашағын елестету қиын. Олай болса, осынау екі алып ұстынға арқа сүйеп қана қоймай, оны қастерлеп, насихаттап жүруіміз керек. Біздің жастарымыз дінге бет бұруын тоқтатпайды. Дін – ағып жатқан өзен. Оған тосқауыл қойсақ, белгілі бір уақыттан кейін арнасынан тасиды. Бақылаудан шығып кетеді. Сондықтан дінімізді мемлекеттің, халқымыздың бірлік-ынтымағы, мүддесі жолында дұрыс бағытқа бұра білуіміз керек. Біз сыртқы және ішкі жағымсыз экспансияларға дін арқылы қарсы тұра аламыз. Біз адамсүйгіштікке тәрбиелейтін идеяны дамыта отырып, интеллектуал мұсылмандарды тәрбиелеуіміз керек.
– Ұлттың болмысы құқықтық нормаларда көрініс таппайынша көп мәселенің шешіле қоймасы анық. Халқымыздың жаңа болмысын қалыптастыруға, тұтас ұлт сапасын арттыруға арналған нақты заң жобалары бар ма?
Кәрібай МҰСЫРМАН:
– Әзірге ондай нақты заң жобасы Үкіметтен де, депутаттардан да түскен жоқ. Менің ойымша, осы аса маңызды мәселені бір заң қабылдаумен шешу қиын. Президентіміз айтқандай, бұл – ең әуелі қазақ зиялыларының міндеті. «Жалғыз ағаш орман емес, жалғыз кірпіш қорған емес» дегендей, бәрін Мемлекет басшысына, Парламент пен Үкіметке жүктеп қойсақ, ал өзіміз на