Соңғы екі жылда Қазақстанда ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға ішкі шығындар артуда, - деп хабарлайды Jambylinfo.kz 

Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ) бөлінетін қаржы жыл сайын артып келе жатқанымен, бұл процесті негізінен мемлекет өзі қаржыландырып отыр.

Соңғы екі жылда Қазақстанда ҒЗТКЖ-ға деген ішкі шығындар артуда. 2023 жылы президенттің ғылымды дамытуға қатысты тапсырмаларынан кейін қаржыландыру 42%-ға, ал 2024 жылы 27,3%-ға ұлғайды. Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сәйкес, өткен жылы бұл салаға 219,7 млрд теңге бөлінген.

Дегенмен, ғылымды қаржыландырудың артуы экономиканың ғылымға негізделу деңгейін аздап қана өсірді – 0,14%-дан 0,16%-ға дейін. Бұл көрсеткіш әлі де өте төмен. ЮНЕСКО статистика институтының деректеріне сүйенсек, Қазақстан ғылымға қаржы бөлу бойынша дамыған елдерден әлдеқайда артта қалған. Мысалы, Жапонияда бұл көрсеткіш – 3,4%, Израильде – 6%, Нидерландыда – 2,3%. Қазақстан 2027 жылға дейін бұл деңгейді кем дегенде 1%-ға жеткізуді көздеп отыр.

Өңірлік тұрғыда ғылымға жұмсалатын қаражат өте теңсіз бөлінген. Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының сарапшылары ҒЗТКЖ шығындарының аймақтар бойынша бөлінуін Парето диаграммасы арқылы көрсеткен. Бұл диаграмма «80/20» принципін бейнелейді және ғылыми жетістіктердің көп бөлігі қай өңірлерге тиесілі екенін анықтауға мүмкіндік береді.

Талдау нәтижесінде, ғылымдағы жетістіктің 80%-ын қамтамасыз етіп отырған негізгі өңірлер – Алматы, Астана, Маңғыстау және Шығыс Қазақстан облыстары екені белгілі болды. Бұл аймақтардың жалпы үлесі – 76,3%, ал қалған өңірлердің үлесі небәрі 23,6%-ды құрайды.

Ғылымды қаржыландыру құрылымына келсек, жалпы шығынның басым бөлігін мемлекеттік кәсіпорындар көтеріп отыр. 2024 жылы ғылымға жұмсалған 219,7 млрд теңгенің 132,6 млрд теңгесі – мемлекеттік ұйымдардың үлесінде. Сонымен қатар, ҒЗТКЖ-ға бөлінген қаржының өсімі негізінен мемлекеттік кәсіпорындардың есебінен болған. Өткен жылы бұл саладағы жалпы өсім 47,1 млрд теңгені құраса, соның 41,4 млрд теңгесі мемлекеттік компаниялардың үлесіне тиесілі. Ал жекеменшік кәсіпорындар бар болғаны 5,8 млрд теңгеге артық қаражат бөлген.

Қаржыландыру көздерінің құрылымы да мемлекеттің ғылымға бөлетін қаражатының басым екенін көрсетеді. Өткен жылы ҒЗТКЖ-ға бөлінген 162,7 млрд теңге (74,1%) мемлекеттік бюджеттен келген. Бұл үрдіс соңғы бірнеше жыл бойы жалғасып келеді.

«Жалпы қаржыландыру құрылымына қарасақ, мемлекет өзге қаржы көздерін толықтай ығыстырып жатыр. Үш жыл бұрын бюджет қаражаты ғылымға бөлінетін жалпы соманың шамамен 65%-ын құраса, 2023 жылы бұл көрсеткіш 83,4%-ға жеткен. ЮНЕСКО статистика институтының талдауы көрсеткендей, мемлекеттік қаржыландырудың артуы ҒЗТКЖ ресурстарының тиімсіз пайдаланылуына алып келеді. Бұл өз кезегінде, ғылымның стратегиялық мақсаттарының өзектілігі төмен немесе кәсіпкерлер үшін тартымсыз екенін білдіреді», – делінген Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының Ұлттық ғылыми баяндамасында.

Сала бойынша бөлінген қаражатқа талдау жасасақ, Қазақстан билігінің ғылыми-техникалық саясатқа ерекше көңіл бөліп отырғанын байқауға болады. 2023–2029 жылдарға арналған жоғары білім мен ғылымды дамыту тұжырымдамасында және соған сәйкес заңда осы бағытқа басымдық берілген.

Инженерлік әзірлемелер мен технологиялар саласы ғылымдағы ең ірі бағыттардың бірі болып қала береді – бұл секторға бөлінген қаржы 35,4%-ды немесе 77,7 млрд теңгені құрайды. Өткен жылы бұл салада 30,7%-дық өсім байқалды. Сондай-ақ, жаратылыстану ғылымдары саласына бөлінген қаражат 76,4 млрд теңгеге жетіп, 29,8%-ға артты.

Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер ғылыми саланың негізгі бөлігін құрайды. ҒЗТКЖ-ға жұмсалған қаражаттың 93%-ы осы бағытқа тиесілі. Ал тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың үлесі айтарлықтай аз – небәрі 7,3%.

Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының сарапшылары ғылымның басты мәселелерінің бірі – оның экономикадан ажырап қалғаны деп есептейді. «ҒЗТКЖ нәтижелерін пайдаланатын негізгі сала – өндіріс секторының ІЖӨ-дегі үлесі жылдан жылға азайып келеді. Ғылымды қажет ететін өнімдер өндірісі қысқарып жатыр, мысалы, компьютерлер, электронды және оптикалық жабдықтар шығарылымы төмендеді. Ал ғарыштық техника, ұшақ жасау, кеме жасау, электронды басқару жүйелері, робототехника, химия өнеркәсібінің кейбір түрлері, гендік инженерия және микробиология сияқты жоғары технологиялық өндірістер мүлде жоқ. Бірақ, қазақстандық ғалымдар гендік инженерия мен микробиология саласында айтарлықтай жетістіктерге жетіп отыр», – делінген ғылыми баяндамада.