Құқықтық тәрбиенің қоғамдағы мәні

Құқық – қоғамдағы ең негізгі және маңызды қатынастарды реттейтін, қоғамға пайдалы, қажетті қатынастардың дамуына жол ашып, қорғап, ал қоғамға зиянды қатынастарды шектеп, тыйым салатын құрал. Сонымен бірге, құқық азаматтардың бостандығын, қоғам алдындағы міндеттерін жариялап және оларды жүзеге асыруда заң жүзінде кепілдікті қамтамассыз етеді.

Құқық нормалары мен ережелері адамдардың іс- әрекеттері мен мінез-құлықтарының қоғамдық мүддеге, белгіленген тәртіпке, қабылданған заңдарға сай келуін талап етеді. Сондықтан да осы талаптарға сай өмір сүру, еңбек ету және т.б. әрекеттерге бару үшін, оларды білу әрбір азаматтың борышы, міндеті.

Олай болса, оқушы жастарға құқықтық білім беріп, олардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектептегі құқықтық тәрбиенің мақсаты:

Міндеттері:

Сонымен қатар, жалпы білім беретін мектеп әлеуметтік мекемелердің бірі ретінде оқушыларға заман талабына сай, лайықты құқықтық білім беру, олардың құқықтық сана – сезімін қалыптастыруда шынайы ағартушылық орны болған жағдайда ғана іс жүзіне асады. Себебі, балалардың мектепте оқитын шағы – адамның сана сезімінің қалыптасуының ең бір нәтижелі кезеңі. Сондықтан, мектеп оқушыға алғашқы күннен бастап қоғамның қатаң және шүбәсіз талаптарын қойып, оны лайықты мінез-құлық ережелерімен ұштастыру қажет.

Бұл жұмыс қоғамдық сананың қол жеткен табыстарын, оқушылардың жас ерекшеліктерін, ой-саналарының дәрежесін т.б. жағдайларды ескеріп жүргізілуі керек. Қазіргі жағдайда жас ұрпақтардың сана – сезіміне, әрекет-қылығына әсер ететін жағдайлар сан алуан. Сондықтан да, құқықтық тәрбие жұмысын жүргізгенде оның түрлерін, амал-тәсілдерін, ұйымдастыру жолдарын алдын-ала анықтап, белгілеп алу қажет.Оқушылардың құқықтық сана-сезімін қалыптастыру, тек қана құқықтық тәрбие жұмысы арқылы ғана жүзеге асырылмайды. Мектепте күнделікті жүріп жатқан барлық оқу-тәрбие қызметін ұйымдастыру жұмысының да тікелей немесе жанамалап қатысы бар.

Мектеп жасындағы жастардың құқық нормаларын бұзу факторлары

Балалардың мінез-құлқының нормадан, шамадан ауытқуына түрлі жағдайлар себеп болады. Олардың ішінде ең бастысы отбасы жағдайы боп есептеледі. Өйткені тұлғаның жеке басының жаман—жақсы қасиеттерінің негізгісі отбасынананқалыптасады. Сондықтан да балалардың өнеге алып үлгі тұтары – ең алдымен өздерінің ата – аналары. Жасөспірімдер аса еліктегіш келеді. Әке, ана және отбасының басқа да мүшелері жеткіншектерге тек сөз арқылы ғана емес, жеке бастарының өнегесімен, іс-әрекеттерінің үлгісімен де ықпал жасайды. А.С. Макаренко сөзімен айтқанда – «Тәлім-тәрбие кең түрде алғанда әлеуметтік процесс». Адамдар да, заттар да тәрбиелейді. Дегенмен, адамдардың үлес салмағы басым. Солардың ішінде ата – аналар мен педагогтар бірінші орынға шығады деген екен. Олай болса құқықтық тәрбиені нәтижелі ұйымдастыру үшін, отбасы жағдайын жан-жақты танып білу қажет. Бүгінгі таңда бұл жұмыс табысты жүргізіледі деп айту қиын. Соның нәтижесінде балалардың мінезіндегі кейбірауытқулары мұғалімдер тарапынан дер кезінде байқалмауы, түбінде орны толмас үлкен өкініштерге әкеліп тірейтіні даусыз мәселе. Кейде отбасының көп жыл бойы балаға жасаған ықпалы, оны қоршаған ортаның жағымды әсерінен басым түсуі әбден ықтимал. Сондықтан, отбасы тәрбиесіне теріс ықпал ететін жағдай жеткіншектің бойында ұнамсыз қасиеттердің болуына, қоғамға жат ой –пиғылдардың қалыптасуына әсер ететін басты себептердің бірі болып табылады. Атап айтсақ, солардың ішінде оқушылардың ішімдік пен нашақорлыққа құмар болуы. Балалардың ата-анасықонақта болады немесе өздері қонақ шақырады. Осының бәрі ішімдіксіз өтпейді. Ал, жастардың қай–қайсысы болмасын ересектерге еліктейді. Өздерін ересектерше ұстайды, ересектерше әрекет жасауды қалайды. Ең қауіптісі сол көргенін істеп, ішкілікке бой ұрады. Ата – аналар және басқада ішімдікке салынған адамдардың отбасында күнде жан—жал, төбелес болғандықтан балаларды дұрыс тәрбиелеу мен оқытуға ешқандай жағдай болмайды.

Керісінше, мұндай бүлінген отбасында балалардың өздері ішімдікпен әуес бола бастайды.Екіншіден, отбасының ынтымағының бұзылуы да сол отбасындағы жасөспірімнің мектептен қол үзіп, нашар оқуына, тура жолдан ауытқуына әсерін тигізеді. Демек мұндай ата – аналар өз балаларын өнер-білімге, еңбекке баулуда мектепке көмек бере алмайды.

Үшіншіден, ата – ананың немесе сол отбасындағы қайсібір мүшелерінің ұнамсыз әрекеттері де баланың бұзылуына әсерін тигізеді.

Кейбір балалардың ерік-жігері әлсіз болып келеді. Олар ойланбай әрекет жасауға, зиянды ықпалға оңай берілуге оңтайлы болады. Баланың мұндай жігерсіздігі мен еркінің бостығы, оның келеңсіз оқиғаларға тап болуына әсерін тигізеді.

Елдегі экономикалық-әлеуметтік жағдайдың нашарлауы отбасындағы күнкөріс, тіршілік ету жағдайында өз ықпалын тигізеді. Ол өз алдына отбасында қаржы тапшылығына әкеп соғады. Сондықтан да, отбасындағы жетіспеушілік балалардың оқуға бармай, дала кезіп, ұрлық жасап, кісі тонау секілді қоғамға жат қылықтармен айналасуына әкеп соғады.

Мектеп өмірінде мінез-құлқы күдік келтіретін «қиын» деген балалардың барлығы бәрімізге аян. Қоғам, мемлекет ұйымдары, жұртшылық боп «қиын» балалардың тағдырына ерекше көңіл аударды. Соған қарамастан олардың саны жылдан жылға азаймай келеді.

«Қиын» балаларға тән қасиет сабаққа кешігіп келу немесе мектептен кетіп қалу, өзінен әлсіздерді жәбірлеу, үлкендерді сыйламау, дөрекілік мінез көрсету. әдетте мұндай оқушылар бір сыныпта екі жыл отырады. Көбінің оқығысы келмейді. Себебі, оқуға ықыластары азайған, қоғамдық белсенділігі төмендеген. Мұндай балалар өзінен басқа жолдастарын да қоғамдық тәртіпті бұзуға немесе басқадай іспен айналысуға мұрындық болуға ыңғайлы келеді. Тіпті өз қатарларына жәгерсіз балаларды тартып әкету икемділіктері де басым болады.

Оқушылардырдың құқықтық білімдері мен тәрбиесінің жеткіліксіз болуына бір жағдайда мектеп те кінәлі. Оқушылардың отбасындағы жағдайын жете білмегендіктен, оның жағымсыз әрекетіне қажетті тойтарыс бере алмайды. Оған қосымша сол «қиын» деген балалармен тәрбие жұмысын жүргізуде елеулі кемшіліктер баршылық. Бола тұра, оларға жете көңіл бөлмейді. Олардың жүретін ортасын, мінез-құлық ерекшеліктерін, мүддесін зерттемейді. Сыныптан және мектептен тыс қоғамдық жұмыстарға тартпайды.

Мектепте де баланың жеке басын сыйламау, өктемшілік көрсете беру баршылық. Мектеп мұғалімдері мен қиын балалардың қарым-қатынастары «ақыл» айтумен, ұрысу, арожданына тию тәрізді педагогикаға жат әрекеттермен сипатталады. Сондықтан да, отбасында мектепте жіберілген кемшіліктер жинақтала келе қоғамдағы келеңсіз жағдайларен ұштастырып, тәртібі нашар немесе қиын балалардың одан әрі қоғамдық тәртіпті бұзуына түрткі болды.

Мектепте құқықтық насихат жұмыстарын жүргізудің кешенді жүйесінің қамтамасыз етілмеуі, оқушылар Жарғысы мен мектеп ережелерінің өз дәрежесінде орындалмауы секілді мәселелерде құқықтық тәрбие жұмыстарын нәтижелі ұйымдастыруға кері ықпалын тигізеді.

Мектепте жүргізілетін құқықтық тәрбие жұмысының жүйесі

Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде олардың құқықтық сана сезімін бірінші кезекте қалыптастырудың маңызы зор. Себебі, құқықтық сана – қоғамдық сананың ерекше түрі. Сондықтан, құқықтық тәрбие беруде оқушылардың санасын тәрбиелеу, жауапкершілік сезімін көтеру, ұйымшылдықпен тәрбиешілікті нығайту – мектептегі оқу – тәрбие жұмыстарының негізгі бірбағыты.

Мектеп құқықтық тәрбие жұмысын 1-ші сыныптан бастап, белгілі бір жүйелікпен ұйымдастырылған түрде оқушының оқуды бітіргенге дейінгі аралығында жүргізу қажет. Себебі, құқық әрбірадамның туғаннан, өлгенге дейін қоғамдағы жүріс-тұрысын, мінез-құлқын, адамдармен, жалпы тіршілік ету ортасымен қарым –қатынасын реттейді.

Тарихтан бізге мәлім Маңу Заңы және ХІІ кесте Заңы, Напалеон кодексі, Тәуке ханның «Жеті жарғысы» т.с.с. құқық жайында жазылған жазба ескерткіштердің болғаны. Яғни, қай қоғамды алмасақ та, оның өзіне тән құқық қорғау ережелерінің болғаны.

Әсіресе, құқық туындап отырған күрделі мәселені шешуде моральдық нормалардың дәрменсіздігі жағдайында адамдардың қарым – қатынасын реттеуге көмектеседі, көптеген сұрақтарға жауап беріп, сол жағдайдан шығудың жолдарын кқрсетеді. Сондықтан да оны білу, әрбір азаматтың парызы.

Құқықтық тәрбиенің нәтижелі болуы үшін оқушылардың жасын, әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін, әр баланың жеке басының қасиеттерін ескеру керек. Сол себептен де құқықтық тәрбие беру жұмысы бірнеше сатыдан тұрады: 1-4 сыныпта; 5-7 сыныпта; 8-9 сыныпта; 10-11 сыныптар аралығында. Сатыдан сатыға көшкенде құқықтық тәрбие күрделеніп, тереңдей береді. Оқушылардың құқықтық сана – сезімін қалыптастыруда бір сатыда қол жеткен табыс келесі сатыда баянды етіліп, молая беруі тиіс.

Тәрбиенің негізі мектептегі оқу болса, оқушыларға оқу пәндерінің құқықтық тәрбие берудегі қызметі айрықша. География, табиғаттану, зоология пәндерін оқытқанда балаларға қоршаған ортаны сақтап, тиімді пайдалануға, қорғауға арналған заңдар туралы мәлімет беруге болады. Ол Ата Заңның 38 бабында «Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті» деп атап көрсетілген.

Тіл туралы ілімді алатын болсақ, оның өзінде де заңға байланысты мәселелердің бар екенін байқаймыз. Заңға сәйкес халыққа білім берудің негізгі принциптерінің бірі -әрбір баланың оқу тілін өз тілімен таңдауы. Бұл ұлттық мәдениетті көркейтіп, халықтар достығын нығайтуға бағытталған заңдық принцип.

Әдебиеттің де құқықтық тәрбие беруде маңызы аз емес.

Тікелей құқықтық тәрбие беру-арнайы жүргізілетін сабақтар, әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Осы жұмысты жүргізуге арналған пәндер «Мемлекет пен құқық негіздері», «Қоғам тану», «Отбасы өмірінің этикасы мен психологиясы».

Заң туралы мәліметтерді оқушылардың құқықтыоқу факультативінде де алу мүмкіндігі бар. Бұл факултатив негізінен оқушылардың жоғарғы сыныбтарында ұйымдастырылып, олардың бұрын алған білімдерін толықтыруға септігін тигізеді.

Мектептегі «Құқық» кабинеттерінің де атқарар қызметі ерекше. Осындай кабинеттер құқық бұзушылықтың алдын алудың орталығына айналуы тиіс. Кабинетте әртүрлі заңдар, оларды түсіндіруге арналған кітапшалар, мақалалар, анықтамалар, көрмелер қойылуы қажет. Сонымен бірге құқықтық жұмыстарға қатысты әртарапты жұмыстар да осында жүргізіледі.

Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде сыныптан, мектептен тыс жұмыстардың да алатын орны ерекше. Осы бағыттағы жұмыстарға жататын тәрбие берудің жолдары мыналар:

Құқықтық тәрбие беру жүйесінде баспасөз және бұқаралық ақпарат құралдарының тигізіп отырған ықпалы орасан зор. Мұндай ақпарат көздерінде негізінен елімізде қандай заңдар қабылдануда және олардың ерекшеліктері қандай, соны алып көрсету немесе оларға түсіндірме насихат жұмыстарын жүргізу тиімді болмақ. Сол заңдар өмірде қалай орындалуда, сонымен қатар заң бұзушылық көріністерін, себептерін түсіндіру, алдын – алу жұмыстарын халыққа жеткізу де орасан көмек көрсетіп, құқыұтық сана сезімдерін қалыптастыруда ерекше қызмет атқарады.

Оқушы жастарға құқықтық білім беруде саяси оқу да өз нәтижесін береді. Онда парламентте қабылданған заңдарды оқып үйрену, жастардың арасында қоғамға жат әрекеттердің болу себептеріне талдау жасау секілді жұмыстарды атқарудың маңызын атаған жөн. Кейінгі кезде осы бағытта «Қалқан мен семсер» атты құқықтың білім беру клубтарының жұмысы кеңінен қолдануда. Мұның жұмысында әр тарапты құқық қорғау тақырыптарына арналған дәрістер, әңгімелер, сұрақ-жауап кештері, кездесулер өткізіліп отырады.

Құқықтық тәрбие жүйесіне қатысты жұмыстар мен оның тәсілдерін сапалы түрде оқушы жастардың жас ерекшеліктерін ескере отыра пайдаланған жағдайда ғана оның жұмысы нәтижелі болмақ.

Құқық тәрбиесінің адамгершілік және халықтық тәрбиемен байланысы

Оқушы жастарға адамгершілік тұрғысында тәрбие беруде ата – бабамыздың салт-санасы, әдет-ғұрпында жүргізілген үлгі-өнегенің мәні зор. Сөз қадірін білетін заманда бір ауыз сөздің ішкі мағынасын жете түсініп, содан өзіне тәлім — тәрбие алған бабаларымыздың қасиетіне бүгінде не жетсін!

«Арақ пен ұйқы кедейліктің төте жолы», «Байлық бір жұттық», «Өнерлі өрге жүзеді», «Ата – анасын сыйлаған адал бала, отырады жұмақтың төрін ала» т.с.с. тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін бере отырып, ұрпақтарды адамгершілік пен құқықтық тәрбиеге баулыған. Бірінен екіншісіне үлгі болған. «Әкесін көріп қыз бер де, шешесін көріп қызын ал» деген мақалдың ішінде қанша философиялық ой жатыр.  Осыдан, ұл мен қызды тәрбиелеуде әке-шешесінің міндетінің қоғам алдында қаншалықты маңызды екенін түсінуге болады. Халық кейінгі кезде «Әкім бол, халқына жақын бол», «Балық басынан шіриді»- деген мақалдарды жиі айтып, қызмет төрінде отырған әкімдер мен шенеуніктерге және халық қалаулыларының адамгершілік қасиеттеріне ерекше назар аударып жүр. Олай болса, ата – бабамыздың үлгісін, жол-жоралғысын еске ала отырып, тарихта өткен хандарды, олардың жарлықтарын, билердің әділ шешімдерін өскелең жас ұрпаққа меңгертудің де мәні зор. Сондықтан, мектеп қабырғасынан өмірге, еңбекке аттанатын жастардың бойында адамгершілік қасиет пен құқықтық мәдениеттің негіздері бірлікте қалыптасуы тиіс.

«Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген аталы сөзді халқымыз бекер айтпаған. Бұл тәлімгерлік мақал білім – тәрбие беретін мектеп пен отбасына ортақ қағида. Ол үшін әр отбасы, әр ата – ана құқықтық нормалар туралы ұғымдарды жете түсініп, мемлекеттік заңдарды кұрметтеуі, оларды мүлтіксіз орындап, жауапкершілікпен қарауы, өз балаларын құқықтық мәдениет пен білімді меңгеруге бағыттай отырып,