Өмірдің сыры мен сыны, адами қасиеті, рухани тоқырауға ұшырап бара жатқан халқына деген аяныш, надандықтан тақ­сырет тартып жүрген жан­дарға деген мейірім Абайдың жү­регін қан жылатқан. Шыңғыс­тау­дың бөктерін тұтас жабатын Құнанбайдың малымен тір­шілігін жасап, қара басының қамын жемей, қара сөздің қадірін ұғынып, жұртына даңғыл жолды көрсеткеннен кейін дана демей кім дейміз? «Халқым надан болған соң қайда барып оңайын», деп түңілгені жан тебіренісінен туындаған туынды, бүгінгі ұрпағының ұранына айналып отыр. Тіпті, мақала, эссе, тағы сол сияқты қандай да бір шығармаға хакімнің бір тар­мақ өлеңінің өзі нақыл ретінде алы­­нуда. Мешіт-медреседегі имамдардың уағызы да Абай сөзі­мен қорытындыланады. Осы­ның өзі баба даналығының көрінісі екен-ау. Абайдың ішкі әлемінде не жатқанын жырынан ұққандай болғанымызбен, өресі биік шы­ғармасының етегіндегі томпайған бөктерге шығып, шыңында тұр­ған­дай сезінеміз. Ибраһим Құ­нан­­байұлының пайымы бөлек парасаттылықтан өрнектелген өлеңі мен қара қылды қақ жарып, қабырғамызды сөккендей етіп жазған қарасөзі алып кенді тау екендігін аңғартады. Алайда шығармасының мазмұнын но­бай­лап қана ұққанымызбен, то­лық игерілмеген кен секілді сырт­­тай топшылаумен ғана ке­­леміз. Шәкәрім екеуінің рухани сабақтастығына келгенде, Құнанбай мен Құдайбердінің тамырлас екенін алдыға тартып, айтар ойды сол жақындықтары-ның айналасынан іздейміз. Олай пайымдасақ, үлкен қателікке бой алдырғанымыз. Рухани сабақ­тастық, жырларының үйлесуі туыс­тықпен ғана шектелетін дү­ние емес, ол – шекараға ба­ғын­­байтын тылсым дүние. Ке­ше­гі жыраулардың сөзі бір-бірі­нің жырында қайталануы да осыған айқын дәлел. Тіпті, Мағжан мен түрік ақыны Юнус Емренің, Мұқағали мен Чилидің ақыны Пабло Неруданың рухани сабақтастығы шекараға бағынбайтын тылсым дүниені бұлтартпайтын шындықпен ай­қындап береді. Ендеше, Абайдың жазған жырын толықтай игеру үшін әлем әдебиетінен нені оқып, нені тоқығандығын зерттеу керек болады. Ол үшін абайтану ғылымының басындағы жандар жан-жақты ізденіске баруға тура келеді. Бір ақынның жырын оқып, оның кәусар бұлағынан шөл қандырған соң, неліктен дәмді деген сауалға жауап табу үшін де қайнар көзі қайдан бас­тау алғандығын білуге тұра келмей ме? Осы жерде Абай қазақ халқының перзенті болғанымен, шетел әдебиетінен бастау алып отыр дегендігім емес. Әрине, хакім – жұртымыздың қасиетінен нәр алып, қазақ құрсағында жаралып өскен дарынды ақын. Алайда М.Әуезов айтқан мұхит, теңіздердің келіп қосылуы ар­қылы шалқып жататындығын ескеруіміз керек шығар. Сон­дықтан да әлем әдебиетінен қо­сылған телегей-теңіздерді тізімдеп, оқып, бабамызды шалқытқан бастаулардан біздің де дәм татып өскеніміз жөн болар. Рас, Абайдың жұмбағы ше­шілуі қиын мәселе. Рамазан Тоқ­таров «Толғақ», «Жұлдыз құр­бандық», «Қызғаныш», «Ғақиқат мекені», «Нұрсипат» атты бес кітаптан тұратын «Абайдың жұм­бағы» роман-хамсасын жаз­ғаны кітапқұмар жандарға белгілі. Аталған кітапта хакім жөнінде талай мәселе көтеріліп, бізге жұм­бақ оқиғалардың түйіні тар­қатылады. Бұл роман-хамсасында Р.Тоқтаров Абай мен Шоқанды кездестіртеді. «Бір емес, үш мәр­те. Алғашында кадет кор­пусын бітірген жас офицер Шоқан әке­сімен бірге Құнанбай ауылына келеді. Сонда алғыр дарыны мен зерек зейінін аңғарған он жасар Абайды ұнатып қалып, келесі жылы Семей медресесіне әдейі іздеп барады. Қасында досы Достоевский бар. Үшінші жолы Шоқан Атбасарда болыс сайлауы­на түсіп жатқанда Абай әкесіне еріп барып жүздеседі. Осының үшеуінде де Шоқанның Абайға аңқылдаған ақ көңілден айтқан ағалық ақылы мен ақ тілегі: оқы, ғылымға тереңдеп сүңгі, сонда өмірге көзің ашылады. Ақын­дық өнеріңді дамыта бер, әбден ойланып барып қағазға тү­сіріп жаз, сонда өлмейтін өне­рің ұрпақтарға қалады». Осы жа­ғынан қарасақ, Абайдың өмір жолын М.Әуезов толық қам­ти алды деп айта алмаспыз. Тіп­ті, «Абай жолындағы» Қодар мен Қамқаның өлімі жайлы дерек  те дүдәмалдау. Олардың өл­гендігі емес, бала Абайдың көр­гендігі. Яғни кейбір деректемелерде Қодар мен Қамқа өлімі Абай туылмай тұрып болған десе, М.Әуезов романдағы оқи­­­ғаны шиеленістіру үшін бала Абай­дың көз алдында екі бей­бақты өлтіреді. Әрине, бұл – шикілік емес, зерттеуді қажет ететін мәсе­ленің бірі. Абай жы­ры әлем­ді мойындатса да өмір жолын толық біл­мейміз. Міне, осы бір сөзді Мұх­тардың «шө­міш­теп қана су іштім» дегені нақтылай түспек. Де­генмен де, Әуезов сын­­ды майталман жа­зушымызға халық болып қа­рыздар екеніміз де ескерусіз қал­мауы керек. «Әрбір ғалым хакім емес, әр бір хакім ғалым», деп жазған Абайдың екінші кітабының соңында «Бір сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» атты қысқаша түсініктемесіне көз жіберсек, біраз дүниенің бетін ашатынымыз хақ. Сол баяндамасында: «Арабтар көшпелі халықтарды «хибаи» деп, «хұ­зағи» деп атапты. «Хибаи» дегені кигіз шатырмен жүруші деген екен. «Хұзағи» деген өз жұр­тында және хұзаи деген көш­пелі халық бар екен, со­ған ұқсатып айтқан екен. Сол уа­қытта бір хан көшіп келе жат­қан бұлардың тіркеулі түйесін көріп, «міне, мыналар шынымен қазақ екен» депті, әдейі қайтқан қазға ұқсайды-ақ деп. Сонымен бұлар өзін-өзі де, өзге жұрттар да қазақ атап кетіпті», деп жазады. Алайда бұған келісу мен келіспеу әр қазақтың өз ер­кінде. Абай айтты екен деп айдай әлемге жар салайын деп отырмағанымыз анық. Тек бұл баяндаудан хакімнің жан-жақты білім алып, аңыз-әпсаналарды да жадына тұтып өскендігін аңғаруға болады. Осы жазбасында шағатай тіліне ұқсастығымыз бен дін жағынан не нәрсеге көзің жетпесе, сол дүниені құдай тұта тұр деген мәселеге кеңінен тоқталады. Яғни біздің бабалар осындай оймен ырымшыл болып кеткенін, өз заманында аздап саябырсығанын жазған. Әйтпесе, келін түскен үйдің отына май құйып, «От ана, май ана, тәу, тәу!», «Өлген аруаққа арнадық», деп шырақ жаққан жұрттың пікірі шариғатқа жат екендігін жақсы жеткізген. Абай – адами қасиет, жаман әдеттерден аулақ болу, дін, ұлттық болмыс, табиғат пен махаббатқа қа­лам сілтеген, тіпті жан бітіре жыр­ла­ған кемеңгер ақын. Қарасөзі қазақ еліне айтқан өсиеті, қасиетті қағидасы сынды. Хакім – иман мен ибалық, жал­пы адамгершіліктің алтын қазығындай қағылған жан. Сол қазыққа көңіл жібін байлай білсек болды, ақ жолдан адаспасымыз анық. Абай Құнанбайұлының шығармашылығы жайлы тоқ­талу­дың өзі жүректі қо­зғайтын тақы­рып. Әр жыры­ның тармағын та­рату үшін үлкен тәуекелге бел байлағандай боларымыз анық. Ха­кімдік биікке шыққан жанның қарасөзі мен өлеңдеріне көз жү­­гіртсек, әр жерден сілтеме бер­ген сөздерге назар аударуға тура келеді. Ал ол сөздер – түрік, араб, шағатай, орыс сынды өзге тілді ұлттардың тілі. Бұл жерден Абайдың шет тілін жетік меңгергендігін де дәлелдей аламыз. Хакім болғаннан соң өзге тілді білмеуі ұят деген де пі­кір қалыптасуы мүмкін ғой. Жоқ олай емес, Абайдың сөздік қорын теріп шықсақ, тағы бір кітап жазуымыздың өзі аздық ете­ді. Қорыта айтқанда, Абай – қа­­зақ елінің қасиетті адамы, бас ақыны, жазба поэзиясын қалыптастырушы, бірден-бір дарынды тұлға. Абай – әр қазақтың жалғызы.